Actividades

Hai un mes xuntámonos para comentar esta lectura; daquela non contabamos tardar tan pouco en estar nós nun encerro semellante ao de Penélope. Alguén comentou naquela altura a importancia na trama do illamento da raíña de Ítaca, pechada nun espazo que sente alleo e en alerta permanente. Seguramente hoxe isto daríanos moito máis que falar.

A raíña consorte atópase nun dificil equilibrio entre as presións externas para que case de novo e as tensións familiares xeradas polo fillo -desexoso xa do poder e desprezativo cara aos esforzos que ela fai para conter aos pretendentes- e pola sogra, que alenta esa actitude de Telémaco. Neste contexto, onde o trono que garda resulta unha lousa asfixiante, Penélope encontra un refuxio na comunicación por carta que establece con Circe, deusa de temible sona que aínda prendada de Ulises, quere ser leal coa muller lexítima que espera o seu regreso. 

A relación que se establece entre elas vai máis aló do trato cortés, mesmo da amizade: é a solidaridade entre iguais, elemento argumental que lle permite á autora revirar os mitos aludidos nesta novela. Penélope xa non é a abnegada esposa que arela o regreso de Ulises (quen dende logo non é un amante esposo desexoso de volver -disto nunca houbo moita certeza) e, á súa vez, Circe non é unha deusa malévola e ruín, senón a raíña dunha illa de liberdade. As dúas entretecen  unha aperta de sororidade ao tempo que tenden redes de apoio a outras mulleres. A maiores, úneas o amor pola sabedoría: Penélope exerce de conselleira mentres tece pola tardiña -nese ritual que a fixo símbolo de resistencia- e Circe conságrase ao coñecemento porque é libre.

A proposta de Begoña Caamaño, polo tanto, encaixa ben na liña das nosas últimas lecturas, que contan "as outras historias"; neste caso desbarátase a ollada androcéntrica deste relato mitolóxico. A rexente de Ítaca desexa ser libre, tomar as súas propias decisións, lonxe das obrigas impostas, como calquera muller que sostén unha familia: aí radica a actualidade do relato. 

Outro gran acerto argumental é a contraposición da perspectiva das dúas protagonistas a través da súa escrita entrecruzada; a trama constrúese arredor desta conversa fiada coas mensaxes que intercambian. Neste sentido a autora remítenos ao diálogo platónico, como fórmula de acceso ao coñecemento: o debate de ideas ás veces antitéticas, favorece a reflexión e a aprendizaxe. A visión das relacións interpersoais e de parella que cada unha delas ten -e a propia interpretación das grandes historias mitolóxicas- intercálanse nas páxinas desta obra, de xeito que contrasta a defensa do amor en liberdade, que fai Circe, fronte á renuncia a ese universo sentimental que enuncia Penélope, quen atopa nel máis dor que pracer. Este enfrontamento dialéctico non se dirime co convecemento da outra, senón máis ben nunha mutua influencia.

Se ben hai tamén certa referencia nesta narración da viguesa ás Heroidas de Ovidio, é máis de fondo estrutural, de formato (o subxénero epistolar favorece a profundización psicolóxica) que de contido: a ollada é feminina, libertaria; o ton, alleo ao reproche e á súplica, é positivo, vitalista; nada que ver co autor clásico que perpetúa o rol de amantes abandonadas. Penélope e Circe son fortes, e gozan do grao de liberdade acorde á súa situación persoal. No contexto clásico -como recordou unha lectora moi versada en historia- as mulleres, pese ao seu sometemento social, foron moito máis libres que despois, cando o dogma cristián as relegou a 'mater familias'.

Circe ou o pracer do azul non é un texto doado de ler pola súa densidade e polo seu ritmo 'doutra época', onde a velocidade e o fragmentarismo contemporáneos non existen. É unha obra esixente, require o seu tempo. Hai que poñerse en situación, mergullarse de vagar na linguaxe elaborada e na cadencia sintáctica que lle presta á ambientación na antigüidade. Houbo a quen esa ralentización do discurso narrativo lle supuxo dificultades para achegarse ás personaxes, pero tamén houbo quen atopou unha musicalidade extraordinaria nas verbas entrecruzadas das dúas mulleres, ata o punto de sentir a necesidade de lelas en voz alta, coma escenas teatrais. 

Esta novela emocionounos e impresionounos radicalmente, e a súa fonda pegada en nós permitiunos mesmo a escolla dun texto representativo do conxunto (páx 219), sobre o valor terapéutico da palabra -ao que aludiría, pouco despois, Tino Baz: "O que non se nomea si existe, e o peor, insiste, por moito que ao non mencionalo queiramos condenalo ao esquecemento. O que non se nomea, non só existe, senón que non pode ser esconxuracdo, e o propio medo a nomealo faino medrar con máis forza dentro de nós. Todo precisa ser dito para poder ser explicado". 

A nosa selección poética para a xornada, resultou dobremente acaída: eran dúas composicións aludidas na lectura ("Como hei vivir mañá sen a luz túa?", de Bernadino Graña, e "Eu tamén navegar" de Xohana Torres); o primeiro deles tivemos o luxo de escoitalo no concerto posterior, así como o "Tecín soia a miña teia" rosaliano, que nos remitiu de novo a Penélope. O peche musical foi tan ao xeito coa nosa lectura, que non quedou outra que recoñecer ao cantor retratándonos con el.